नवलपरासीकी भगवती पुनले १२ वर्षअघि ट्रेकिङ गाइड बन्छु भन्दा पुरुष साथीहरूले खिल्ली उँडाए, ‘केटी मान्छे भएर किन गाइड बन्नुपरेको होला !’ त्यतिखेर महिला गाइडको संख्या निकै कम थियो । तर, जसरी पनि गाइड बन्ने उनको सपना थियो । यही सपना पूरा गर्न कोही कसैको परवाह नगरी उनी अघि बढिन् । ट्रेकिङ गाइडको तालिम लिइन् । ०६४ सालदेखि काम सुरु गरिन् । गाइड बनेर घुमेका सुरुवाती दिन सम्झिंदै भगवती सुनाउँछिन्, ‘हामीलाई देखेर कति ठाउँमा त मान्छेहरू आश्चर्य मान्थे । पर्वतकी लक्ष्मी भारतीलाई घुम्न असाध्यै मन लाग्ने । यही घुम्ने इच्छाले उनलाई ट्रेकिङ गाइडको तृष्णा जगायो । आज भन्दा ११ वर्षअघि गाइडको काम थाल्दा उनलाई पुरूष गाइडले होच्याउँदै भन्थे, ‘खैरेसँग बोल्न सक्छौ ? बाटोमा पहिरो आयो भने के गर्छेउ ?’ पुरूष सँगसँगै हिड्थिन उनी । आफन्तले पनि राम्रो मान्दैनथे । ‘गाइड हुँ’ भन्दा धेरै जवाफ फर्काइहाल्थे, ‘यत्रो पढेको मान्छे, लोकसेवा लडे हुन्न ? अरू काम छैनन् ?’ पुरुष वर्चस्व रहेको र महिलाको उपस्थितिलाई लगभग इन्कार गरिएको पेसामध्येमा पर्छ, पर्वतारोहण । पर्यटनभित्र पनि पर्वतीय पर्यटनलाई साहसिक मानिन्छ । र, यस्तो साहसिक काम महिलाले गर्न सक्दैनन् भन्ने बुझाई अधिकांशमा थियो ।परिवारदेखिनै उल्झन । आफू शारिरीक र मानसिक रुपमा सक्षम र तयार भएर पनि विगतमा महिलाका लागि पर्यटन व्यवसाय रोज्न सहज हुने गरेको छैन । लाक्पा फुटी शेर्पाले ट्रेकिङ गाइडको काम गरेको ४० वर्ष भयो । सोलुखुम्बुको मुसे गाउँमा जन्मिएकी लाक्पा फुटी शेर्पा परिवारमा अपवाद बनिन् । त्यसअघि परिवारका कोही पनि पर्यटनमा नलागेकामा उनी पर्यटक भरिया बनिन् । यहींबाट उनको ट्रेकिङ गाइड यात्रा सुरु भयो । पर्यटकको भारी बोकेर हिमालतिर उकालो लाग्दा लाक्पा १३ वर्षकी थिईन् । गाउँमा आउने सुकिलामुकिला पर्यटक देख्दा उनीहरूकै संगत गर्ने इच्छा लाग्थ्यो उनलाई । सानी छोरीले भारी बोकेको परिवारलाई नरुच्नु स्वभाविक थियो । पदयात्राबाट फर्केपछि ‘विदेशीको भारी बोक्न छाड्’ भन्दै घरमा गाली गरेको सम्झिन्छिन्, लाक्पा । परिवारमा दुःख थिएन, तर हातमा आफ्नै मेहनतले आर्जेको पैसा होस् भन्ने पनि उनलाई लाग्थ्यो ।किशोरावस्थामै पहिलो पटक सुकिला–मुुकिला विदेशीको भारी बोकेर उनी लुक्लादेखि स्याङबोचेसम्म पुगेकी थिइन् । २० वर्षको उमेरसम्म उनले भारी बोक्ने र भान्छेको काम गरिन् ।भारी नै बोक्नुपरेपनि लाक्पा पदयात्रामै रमाइन् । ७ वर्षको भरिया र भान्सेको अनुभव सँगालेपछि गाईड बनेर लुक्ला, सगरमाथाजस्ता रुटमा पुग्दा उनलाई पेशाप्रतिको लगाव अझै बढ्यो । गाइड बन्दासम्म उनी अंग्रेजी, फ्रेन्चजस्ता भाषा बोल्न जान्ने भइसकेकी थिइन् । गाइडको रूपमा लामै समय काम गरेपछि उनलाई लाग्यो, अब आफ्नै ट्रेकिङ एजेन्सी चलाउनुपर्छ । हाल ५३ वर्ष पुगिसकेकी लाक्पा ट्रेकिङ एजेन्सीमा काम सम्हालेको लामो समयपछि अहिले नेपाल माउन्टेन एकेडेमीको अध्यक्षको रूपमा छिन् । जातीय मानसिकताको सिकारपर्वतारोहणमा नामी शेर्पा समुदायसमेत महिला गाइड र पर्वतारोही निकै पछि मात्र आए । ‘हिम चितुवा’ मानिने शेर्पा समुदायमा त यस्तो छ भने अन्य समुदायका लागि त परको कुरा !दिपिका शाहीलाई पर्यटन र ट्रेकिङमा औधी रुची थियो । बहुसंख्यक शेर्पा समुदाय रहेको पर्यटन र ट्रेकिङ व्यवसायमा जाने इच्छा जब २७ वर्षीया शाहीले व्यक्त गरिन तब उनमाथि जातीय प्रश्न उठ्यो । काठमाडौंकी रैथाने उनलाई तालिम दिनेहरूले नै हतोत्साहित गरेको तितो अनुभव छ । ‘नेवारले ट्रेकिङ गाइड गर्न सक्दैनन्,’ प्रशिक्षकले दिपिकाको जातलाई कारण बनाए । गाइडको प्रशिक्षण लिने ठाउँमा दिपिका एक्ली महिला थिईन्, त्यसैमाथि नेवार । तर, उनी निरास भइनन् । अविचलित रुपमा अघि बढिन् । कोठा पाउनदेखि महिनावारीसम्मको समस्याहोटलमा कोठा नपाउनु महिला गाइडको साझा समस्या हो । ट्रेकिङ रुटमा पर्याप्त होटल हुँदैनन् । पर्यटकीय सिजनमा त भएका होटल पनि भरिभराउ हुन्छन् । अनि अपरिचितसँग कोठा ‘सेयर’ गर्नुपर्छ । पहिलोपटक पर्यटक लिएर पुनहिलको ट्रेकमा गएकी शाहीले होटलमा कोठा नपाएर भान्साकोठामा सुत्नुप¥यो । शाहीको जस्तै अनुभव छ, छिरिङको पनि । होटल व्यवसाय समेत गरिरहेककी छिरिङ भन्छिन, ‘अधिकांश होटेलवालाई महिला गाइड हुन्छन् भन्ने नै थाहा हुँदैन ।’ भारतीका अनुसार विशेषगरी अन्नपूर्ण र एभरेष्ट बेस क्याम्पतिर होटल संख्या सीमित भएकाले कोठा पाउन मुस्किल हुन्छ । त्यस्तो बेला कहिले डाइनिङमै सुत्नुपर्ने हुन्छ त कहिले भान्सामा । एकपटक पर्यटक लिएर जाँदा अक्टोबर र नोभेम्बरको समयमा छुट्टाछुट्टै कोठा नपाउँदा थप दुई घन्टा हिँडेको अनुभव छ उनीसँग । महिला गाइडलाई अप्ठेरो बनाउने अर्को कारण हो, महिनावारी । अधिकांश महिला गाइड महिनावारीको समयमा ट्रेक जाँदैनन् । तर, पहिले नै तय भईसकेको छ भने महिनावारी हुँदा पनि जानुपर्ने हुन्छ । महिनावारीमा ट्रेक जाँदाको पीडा सुनाउँछिन शाही, ‘बल्ल–बल्ल पाएको ट्रेक हुन्छ । हिँड्न गाह्रो भएपनि दुखाई कम गर्ने औषधि खाएरै हिँड्छु ।’ अहिले महिनावारी हुँदा प्याडको सुविधा छ । तर लाक्पाले ४० वर्ष अघि भरिया भएर काम गर्दा यसको नाम पनि सुनेकी थिइनन् । पदयात्रामा खोजेको बेला टालो पनि पाइन्नथ्यो । एउटै विकल्प हुन्थ्यो घाँस । महिनावारीको समयमा घाँसलाई प्याड जसरी प्रयोग गरेको अनुभव छ लाक्पाको । उनी सुनाउँछिन्, ‘कपडा पाउने कुरै भएन, जंगलमा एक किसिमको घाँस हुन्थ्यो । त्यही प्रयोग गर्थें, सजिलो लाग्थ्यो ।’ ट्रेकिङमा रात दिन भन्न पाइँदैन । त्यसमाथि अपरिचित मान्छेसँग हिँड्नुपर्छ, नयाँ ठाउँमा बास बस्नुपर्छ । आफ्ना सुरुवाती दिन सम्झिन्छन्, लाक्पा, ‘पुरुष बाहूल्य भएको पदयात्रामा महिलालाई हेर्ने नजर नै फरक हुन्थ्यो ।’ लाक्पा भरिया, भान्से र गाईड बनेर दिनरात अपरिचितसँग हिँडिन । यसरी हिँड्दा लाक्पाको मनमा एउटै चिन्ता हुन्थ्यो, ‘आफैंलाई कसरी जोगाउने ।’ किनकी पदयात्रामा आउने अधिकांश पुरुष हुन्थे । विवाहपछि परिवर्तन हुने घर व्यवहार, श्रीमानको भर, महिना दिनसम्म घरबाहिरै रहनुपर्ने लगायतका कारण महिलाहरू यो पेसामा टिकिरहन असहज हुने भारती बताउँछिन् । रुचीले नै ट्रेकिङ पछिल्ला वर्षहरूमा यस्तो प्रवृत्तिमा परिर्वतन आएको छ । अहिले पर्यटन र विशेषगरी पर्वतारोहणमा महिला गाइडको उपस्थिति बढ्दो छ । उनीहरूमध्ये अधिकांश रूचीका कारण त केही चाहिँ ‘करिअर’ बनाउने उद्देश्यले यस पेसामा आएका छन् । ०७२ को भूकम्पमा लाङटाङकी छिरिङ लामाले अभिभावक गुमाइन् । अभिभावकले सञ्चालन गर्दै आएको होटल पनि भूकम्पले भत्काइदियो । होटल भत्किएपछि उनको गरिखाने व्यवसाय पनि गुम्यो । भरखर २० वर्ष पुगेकी उनको जीवनमा यो घटना ‘माइलस्टोन’ नै बन्यो । यसपछि अभिभावकले सञ्चालन गर्दै आइरहेको होटेल पुनर्निर्माण गरेर आफैंले सञ्चालन गर्न थालिन । यसक्रममा त्यहाँ पर्यटकलाई घुमाउन ल्याउने गाइडहरूमा महिलाको उपस्थिति निकै कम भएको महसूस उनलाई भयो । उनले सोचिन् – म आफैं गाइड किन नबनूँ ! यही जोसले उनले नेपाल पर्यटन तथा होटल व्यवस्थापन प्रतिष्ठान (नाथम) बाट १४ महिने तालिम लिइन् । तालिम सकेर करिब एक वर्षअघि यस क्षेत्रमा लागेकी उनी पर्यटक लिएर लाङटाङदेखि उपल्लो डोल्पासम्म पुगिसकेकी छिन् । पछिल्लो समय कोरोना संक्रमणका कारण साविकजस्तो व्यवसाय सहज रुपमा चलेको भने छैन । ट्रेकिङ गाइड बन्न सजिलो चाहिँ थिएन । गाइडले बाह्रै महिना काम पाउँदैनन् । सिजनमा काम हुन्छ, अन्य बेला खाली !त्यसैले उनी ‘अफ सिजन’ (पर्यटक आवागमन कम हुने मौसम) मा अन्यत्रै काम गर्छिन् । समय मिलाएर भाइलाई होटल चलाउन पनि सघाउँछिन् । फेरिएको परिवेश, महिला गाइडको माग बढ्दै तर, अब समय फेरिएको छ । यससँगै महिलाको भूमिका पनि परिवर्तन भएको छ । ‘छोराले गर्न सक्ने काम हामीले किन सक्दैनौं,’ लाक्पा भन्छिन्, ‘समयअनुसार चुनौती र भोगाइपनि फेरिँदै गएका छन् ।’ विगतमा अनेकौं चुनौती झेलेर आएकी भारतीलाई अहिले सहजता थपिँदै गएको छ । अहिले उनको विवाह भइसक्यो । श्रीमान फरक क्षेत्रमा छन्, तर परिवारले उनलाई पूरा सहयोग गरिरहेको छ । यसले उनलाई उत्साहित बनाएको छ । ट्रेकिङ गाइडमा महिला संख्या बढिरहेको बताउँछिन् टान (ट्रेकिङ एजेन्सी एसोसिएसन अफ नेपाल) की महासचिव सरिता लामा । ‘पहिला महिलाहरू होटल तथा हस्पिटालिटीमा सीमित थिए । अहिले भने एडभेन्चर र बाह्य पर्यटनमा पनि आकर्षित हुन थालेका छन्’, उनी थप्छिन्, ‘त्यसमा पनि पढेलेखेका महिला बढिरहेका छन् ।’ काममा पुरूषभन्दा महिला बढी जिम्मेवार र शालिन भएका कारण पनि यो क्षेत्रमा महिलाको माग बढ्न थालेको उनको अनुभव छ । नेपालमा ट्रेकिङ गाइडको तालिम उपलब्ध गराउने दुई आधिकारिक संस्था छन् । नेपाल एकेडेमी अफ टुरिजम एन्ड होटल म्यानेजनेन्ट(नाथम) र माउन्टेन एकेडेमी । माउन्टेनले महिला केन्द्रित ट्रेकिङ गाइडको तालिम सुरु गरेको सात वर्ष भयो । यो अवधिमा संस्थाबाट तालिम प्राप्त दुई सय ५५ महिलामध्ये ७० प्रतिशतले ट्रेकिङ गाइडको काम थालेका र बाँकी पर्यटन व्यवसायमै लागिरहेका बताउँछन् माउन्टेन एकेडेमीका सूचना अधिकारी उत्तम भट्टराई । बेलाबेलामा पर्यटक तथा गाइडबाट पनि प्रतिक्रिया लिने गरेका छन् भट्टराईले । पर्यटकबाट पुरुषभन्दा महिला गाइडको कामले बढी प्रशंसा पाउँछ । नाथमको तथ्यांक अनुसार नेपालभर पुरुष ट्रेकिङ गाइडको संख्या १७ हजार एक सय १६ छ र महिलाको संख्या चार सय तीन छ । यस्ता गाइडले प्रत्येक दिन २१ सयदेखि २५ सय हाराहारीमा कमाइ गर्न सक्छन् । सँगै पर्यटकले दिने ‘टिप्स’ अलग्गै हुुन्छ । छोटो समयको तालिम र काम गरेबापत आकर्षक कमाइ हुने भएका कारण यस पेसामा आउनेको संख्या बढिरहेको छ ।