मार्क नेपाल मनोसेवा केन्द्रमा १५ वर्षदेखि परामर्श गर्दै आएका मनोविद् गोपाल ढकालको व्यस्तता कोभिड – १९ को महामारीयता निकै बढेको छ । कारण हो, महामारीले निम्त्याएको मानसिक समस्या बढ्नु । उनका अनुसार महामारीयता मानसिक समस्या लिएर उनीकहाँ आउनेको संख्या साविकभन्दा करिब १० प्रतिशतले बढेको छ । यस्तो अनुभूति छ, मनोविश्लेषक बासु आचार्यको पनि । उनका अनुसार महामारीले मानिसहरूमा असाध्यै धेरै डर पैदा गरिरहेको छ । सबैभन्दा धेरै मारमा बालबालिकामनोविद् ढकालको अनुभवमा कोभिड १९ को संक्रमणले सबैभन्दा धेरै असर गरेको बर्ग बालबालिका हो । काठमाडौं निवासी एक व्यक्ति आफ्नो एक बालकको समस्या लिएर उनीकहाँ पुगे । १२ वर्षिय ती बालकलाई कोरोना लाग्छ कि भन्ने भयले सताएको रहेछ । डर बढ्दै गएपछि उनमा अन्य समस्या निम्तियो । अनावश्यक रुपमा हात धोइरहने, श्वासप्रश्वासबाट कोरोना सर्छ कि भनेर सास फेर्न पनि डराउने, मुख क्याप्प पारेर श्वास रोकेर बस्ने लगायतका समस्या ती बालकमा रहेछ । बालबालिकामा अहिले ‘एडजस्टमेन्ट डिसअर्डर’ अर्थात समायोजन विकारको समस्या बढिरहेको बताउँछन्, मनोविश्लेषक आचार्य । समायोजन विकार भनेको कुनै पनि ठाउँमा आफूलाई समायोजन गर्न कठिनाइ हुनु हो । ‘घर र विद्यालय धाउने बच्चाहरू यतिबेला घरमैमात्र थुनिका छन्, चौरमा खेल्न जान या आफन्तकोमा जान पाएका छैनन्, पर्याप्त मनोरञ्जन पाएका छैनन्,’ उनी भन्छन, ‘यसले बालबालिकामा मनोवैज्ञानिक समस्या पैदा गरेको छ ।’ बालबच्चामा कोरोनाको अत्याधिक त्रास हुँदा त्यसको असर भोलिको दिनमा नआउला भन्न नसकिने बताउँछन्, ढकाल । ‘कुनै पनि कुरा हेरेको र सुनेकै भरमा बाबालिकामा मानसिक आघात पुग्न सक्छ,’ उनी भन्छन्, ‘तत्काल नदेखिए पनि १० वर्ष पछिसम्म पनि यसको असर देखिने सम्भावना हुन्छ ।’ अमेरिकन साइकोलोजिकल एसोसिएसन भन्छ – तुलनात्मक रूपमा वयश्क भन्दा बालबालिकाले मानसिक समस्याको सामाधान पाउने सम्भावना कम हुन्छ । शारिरीक विकाससँगै मानसिक रुपमा पनि उनीहरू बलियो हुँदै जाने गलत धारणा अभिभावकमा हुने एसोसिएसन बताउँछ । वयस्कमा पनि उस्तै समस्यामनोविश्लेषक आचार्यकोमा २७ वर्षीया एक महिला आइन् । कसैलाई घर बाहिर जान नदिने र आफू पनि नजाने, जानै पर्यो भने पनि रेनकोट लगाएर जाने, बजारबाट ल्याएका सामान धोइपखाली गर्ने लगायतका मानसिक समस्याले उनलाई गाँजेको थियो । महामारीको समयमा सावधानी अपनाउनु सामान्य हो । तर हद भन्दा बढी सावधानी अपनाउँदा उनको व्यक्तिगत जीवनमा प्रभाव पर्न थाल्यो । अत्याधिक डर लाग्ने, सानो सानो कुुरामा झर्को लाग्ने भएपछि उनी आचार्यलाई भेट्न पुगेकी थिइन् । मानिस यथार्थपरक नहुँदा र कुन चिजलाई कतिसम्म ‘रियाक्ट’ गर्ने भन्नेबारे हेक्का नहुँदा यस्तो समस्या आउने बताउँछन्, आचार्य । यसैबीच उनीकहाँ ५० वर्ष हाराहारीका एक व्यक्ति पुगे । ३० करोड सम्पत्तिका मालिक ती व्यक्ति काठमाडौंका व्यापारी हुन् । उनीबारे आचार्यले सुनाए – बैंकमा तिर्नुपर्ने ऋण चार करोड पुगेपछि उनी डिप्रेसनमा पुगेका थिए, उनको शरिरमा कुनै जोश र जाँगर थिएन । ‘मानिसलाई आफ्नै मनगढन्ते सोचले दुःख दिन्छ,’ आचार्य भन्छन् । मनोविश्लेषक ढकाल महामारीमा सार्वधिक बढेको समस्या ‘एन्जाइटी’ भएको बताउँछन् । राती सुत्न गाह्रो हुनु, सानो सानो कुरामा पनि झर्को लाग्नु, मनमा चाहिने भन्दा बढी डर पैदा हुनु आदि एन्जाइटीका लक्षण हुन् । हिजोआज मोबाइलको लतले बालबालिका पनि यसको शिकार भइरहेको बताउँछन् विज्ञहरू । महामारीमा बालबालिकासँगै वयस्कमा मानसिक विकार बढेको आचार्य बताउँछन् । ‘अफिसमा बसेर काम गर्ने बानी भएकाहरूमा बिनाकाम घरमा टिक्न गाह्रो भयो,’ उनी भन्छन्, ‘रातदिन घरमै थुनिएर बस्नुपरेपछि युवाहरूलाईसमेत डिप्रेसन र तीव्र तनाव विकार निम्तियो ।’ महामारीमा बढेका मनोवैज्ञानिक विकार१० वर्षदेखि मनोविज्ञानको क्षेत्रमा काम गर्दै आएका र हाल निर्भाना साइकोलोजिकल केयर सेन्टरएन्ड रिसर्च इन्स्टिच्युटमा कार्यरत गणेश अमगाइकाे अनुभवमा पहिलादेखि नै मानसिक समस्या भएकाहरुलाई यो महामारीले घाउमा नुनचुक थप्ने काम गरेको बताउँछन् । मनोविद् अमगाइले सामना गरेका मानिसका अधिकांश पीडा हुन् – मेरो भविश्य गयो, पढाई गयो, अफिस चुर्लुम्मै डुब्यो, कोरोना लागिहाले म पनि मर्छु कि, मैले गर्दा परिवारलाई पनि समस्या हुने भयो, यो कोरानाको अन्त्य कहिले हुन्छ ? इत्यादि । पहिला काममा व्यस्त भएर समस्या भएको थाहा नपाएको तर अहिले घर बसेर समस्या पत्ता लाग्न थालेको भनेर उनीकहाँ आउनेको संख्या पनि उल्लेख्य छ । महामारीपछि मानिसमा हुनसक्ने दुश्चिन्ता विकार (पोष्ट ट्रम्याटिक स्ट्रेस डिअर्डर) बढेको आचार्य बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘जहाँ असहजता हुन्छ त्यहाँ मानसिक पीडा बढ्छ र जहाँ मानसिक पीडा बढ्छ त्यहाँ मनोरोग बढ्छ,’ । कहिल्यै नसुनेको, नदेखेको र नभोगेको घटनाको सामना गरेपछि मान्छेलाई सजिलो ठाउँ पनि गाह्रो हुने उनी बताउँछन् ।आचार्यका अनुसार महामारीपछि डिप्रेसन, आत्महत्याको सोच र प्रयास, लागूपदार्थ तथा सामाजिक सञ्जालको लत, अनिन्द्राजस्ता समस्या पनि थपिएका छन् । कोभिड १९ले भन्दा पनि आत्महत्याका कारण मृत्यु हुने संख्या बढ्दो छ । नेपाल प्रहरी प्रधानको कार्यालयमा दर्ता भएको तथ्यांक अुनसार चैत्र मसान्तमा नेपालभर आत्महत्या गर्नेको संख्या ४९६ थियो । बैशाखमा त्यो संख्या ५८० पुग्यो भने जेठमा ६६८ । असारमा नेपालभर कुल ९७२ जनाले आत्महत्या गरेका थिए भने साउनसम्म आइपुग्दा कुल ७०९ जनाले आत्महत्या गरेका छन् । समाचारको नकारात्मक असरआफूलाई नियन्त्रण गर्न नसक्नेहरूमा स–साना घटना र विचारले पनि मानसिक समस्या निम्त्याउँछ । यस्तै समस्या कोरोना संक्रमणले निम्त्यायो । ढकालको सम्पर्कमा एकजना ६५ वर्षीया वृद्धा पुगिन् । जो महामारीका समाचारले पीडित थिइन् । वृद्ध मान्छे, घरमा खासै काम पनि नहुने । कोरोना महामारीबारे समाचार हेरेर र सुनेरै दिन बित्न थाल्यो । संक्रमितको संख्या बढेको खबर थाहा पाउनासाथ पसिना चुट्ने, चिट्चिटाहट हुने र आत्तिन थालेपछि उनी परामर्शको लागि ढकालकहाँ पुगेकी थिइन् । प्राकृतिक विपद्लाई हामी रोक्न सक्दैनौं । यदि भइहालेमा यस्तो अवस्थामा हामीले कुन स्रोतको समाचारलाई प्राथामिकता दिने भन्नेबारे सचेत हुन सुझाउँछन्, मनोविद् अमगाइ । उनका अनुसार मानिस प्रायः एकै किसिमको दिनचर्यामा चलिरहेको हुन्छ । अचानक त्यसमा गडबडी हुँदा असहज स्थिती आउनु स्वभाविक हो । सामाधानको बाटो के ?महामारी र लकडाउन भयो भन्दैमा मान्छेले आफूले दैनिक गर्दै आएका क्रियाकलापमा पूर्णविराम लगाउन नहुने मनोविद अमगाईंको सुझाव छ । जस्तोः समयमा उठ्ने, खाने, व्यायाम गर्ने आदि । निश्चित खालको दैनिकी बनाएर त्यसलाई अपनाउँदा मानसिक समस्या टार्न सकिने उनी बताउँछन् । ‘रमाइला काममा ध्यान लगाउने, सिर्जनशील हुने, योगा गर्ने, आफूलाई सक्रिय राख्ने लगायत गरेर पनि मानसिक समस्याबाट जोगिन सकिन्छ,’ उनी भन्छन् । महामारीको बेलामा भौतिक दूरी कायम गर्नुपर्छ तर सामाजिक निकटता भने जोड्ने प्रयास गर्नुपर्नेमा उनले जोड दिए । बालबच्चाको सन्दर्भमा उनीहरूलाई सामाजिक सञ्जालबाट टाढा राख्न, अभिभावकसँग घूलमिल गराउन, मनोरञ्जनात्मक कार्यमा संलग्न गराउन सुझाउँछन् अमगाईं । यतिबेला अधिकांश बालबालिकाको अनलाइन मार्फत कक्षा सञ्चालन भइरहेको छ । नियमित कक्षा सञ्चालन नभएकाले यो आवश्यक त छ, तर प्रयोजनबेगर इन्टरनेट, सामाजिक सञ्जाल, गेम लगायतमा अत्यधिक समय विताउने ‘स्क्रिन टाइमिङ’ का सम्बन्धमा अभिभावकहरूले विशेष ख्याल गर्न सुझाउँछन् उनी । माथि उल्लेखित समस्याले आफ्नो व्यक्तिगत, पेशागत र सामाजिक जीवनमा असर पार्न थालेमा मनोविमर्शकर्ता, मनोचिकित्सक(साइकायट्रिस्ट) र मनोविदको सहयोग लिनुपर्ने उनको सुझाव छ ।