काठमाडाैं । जनतामा विश्वास देखिन्छ–लोकसेवा आयोग निष्पक्ष छ । त्यसैले निजामती सेवाका लागि आवश्यक कर्मचारी नियुक्त गर्न यसले लिने परीक्षाप्रति आकर्षण छ । इमान्दारीपूर्वक अध्ययन गरेर लोकसेवा उत्तीर्ण भई सेवा प्रवेश गर्ने सपना धेरैको हुन्छ । उचित तयारी र प्रस्तुति परीक्षाका अनिवार्य सर्त हुन् । यही सन्दर्भलाई ध्यानमा राखी नेपालवाच डटकमले पूर्वप्रशासक, प्रशासक र विषयविज्ञबाट समाधान पहिल्याउने प्रयास थालेको छ । आजको श्रृंखलामा  सुमन खड्काले मानव संसाधन व्यवस्थापन, यसका विशेषता र कार्यहरूबारे जानकारी पस्किनुभएकाे छ :-

मानव संसाधन राष्ट्रको सर्वांगीण विकासको दृष्टिले साधन र साध्य दुवै हो । मानव स्रोतको सक्षमताबाट मात्र भौतिक, वित्तीय, प्राविधिक तथा सूचना स्रोतको प्रभावकारी रूपमा परिचालन गर्न सकिने भएकाले यो महत्त्वपूर्ण र आवश्यकीय व्यवस्थापकीय संयन्त्र हो ।

व्यवस्थापनको मानव सम्पर्क सिद्धान्त वा व्यवहारवादी मान्यताको विकास भएसँगै पुरातन कर्मचारी प्रशासनको मान्यतामा परिवर्तन आई मानव स्रोत व्यवस्थापनको अवधारणाको विकास भएको मानिन्छ ।

समग्रमा,
 मानव संसाधन व्यवस्थापन भनेको यस्तो रणनीति, प्रक्रिया तथा क्रियाकलाप हो जो संगठनको आवश्यकतासँग व्यक्तिगत आवश्यकता समन्वय गर्दै संस्थागत उद्देश्यमा पुग्ने गरी तयार पारिएको हुन्छ ।
 यो यस्तो एक प्रक्रिया हो जहाँ मानव संसाधनको प्राप्ति, विकास र सदुपयोग गर्ने, योजना बनाउने, संकलन गर्ने, संगठित गर्ने, निर्देशन गर्ने र नियन्त्रण गर्ने कार्य तथा अध्ययन हो ।
 जनशक्ति परिचालनलाई सफल बनाउन व्यवस्थापकीय सीप तथा शैलीको प्रयोग गर्ने कार्यको रूपमा पनि मानव संसाधन व्यवस्थापनलाई लिइन्छ ।
 यसले प्राप्तिभन्दा अगाडि र अवकाशभन्दा पछाडिको अवस्थालाई समेत समेट्ने भएकाले संगठनमा Pre Recruitment to Post Retirement Management का रूपमा लिइन्छ ।
 मानव संसाधन व्यवस्थापनलाई सार्वजनिक प्रशासनको व्यवस्थापकीय आयामको रूपमा पनि लिन सकिन्छ ।
 मानवीय ऊर्जा र क्षमताको व्यवस्थापन गर्ने प्रणाली नै मानव संसाधन व्यवस्थापन हो ।

मानव संसाधन व्यवस्थापनका विशेषताहरू

कर्मचारी व्यवस्थापनको विकसित रूप नै मानव संसाधन व्यवस्थापन हो । मुख्यतया यो विषय संगठनमा कार्यरत कर्मचारीहरूसँग सम्बन्धित रहेको छ । मानव संसाधन व्यवस्थापनका प्रमुख उद्देश्यहरूलाई निम्नानुसार उल्लेख गरिएको छ :

 कार्यरत मानिसको प्रबन्ध ( संगठनका लागि उपयुक्त जनशक्तिको प्राप्ति, विकास, उपयोग र सम्भारसम्बन्धी कार्य गर्दछ ।
 कर्मचारीसम्बन्धी गतिविधिमा केन्द्रित हुन्छ ।
 मानव संसाधन व्यवस्थापन सर्वव्याप्त र निरन्तर चलिरहने प्रक्रिया हो ।
 यसले कर्मचारीका सक्षमता विकासका क्रियाकलापहरू सञ्चालन गर्दछ ।
 मानव संसाधन व्यवस्थापन प्रणाली तथा वातावरणबाट प्रभावित भएको हुन्छ ।
 यो एक प्रणाली तथा प्रक्रिया हो ।
 यो मानव साधनको उच्चतम एवं कुशलतापूर्वक उपयोगसँग सम्बन्धित एक दृष्टिकोण, चिन्तन, प्रविधि एवं व्यवस्थापन दर्शन हो ।
 सामान्य व्यवस्थापनको विशिष्ट शाखाको रूपमा रहेको हुन्छ ।
 यसका अलावा,

• चौतर्फी शक्ति
•  कार्यउन्मुख
•  व्यक्तिउन्मुख
•  जनताउन्मुख
•  विकासउन्मुख
•  एकीकृत पद्धति
•  व्यापक कार्य
•  सहायक सेवा
•  अन्तर विधासम्बन्धी कार्य
•  निरन्तर कार्य इत्यादि ।

मानव संसाधन व्यवस्थापनका कार्यहरू

संगठनको प्रकृतिअनुसार मानव संसाधन व्यवस्थापनका कार्यहरूमा विविधता आउन सक्छ । साना, ठूला सबै संगठनको हरेक क्षेत्रलाई असर पार्ने मानव संसाधनसँग सम्बन्धित थुप्रै कार्य र जिम्मेवारीहरू मध्ये सञ्चालनसँग सम्बन्धित प्रमुख कार्यहरूलाई निम्नानुसार प्रस्तुत गरिएको छ :

 मानव संसाधन दर्शनलाई संगठनमा लागू गर्न उपयुक्त बनाई सोको उच्च व्यवस्थापनबाट स्वीकृति साथै निश्चितता प्राप्त गर्ने ।
 संगठनको उद्देश्य प्राप्तिका लागि आवश्यक जनशक्ति योजना तयार पारी सोको प्रभावकारी कार्यान्वयन गर्ने ।
 प्रत्येक कामका लागि आवश्यक कार्य विश्लेषण गर्ने ।
 कामको आवश्यकता अनुसार कर्मचारी भर्ना तथा छनोट गर्ने ।
 मानव संसाधन विकास कार्यक्रमहरू तर्जुमा, विकास, लागू, निर्देशन, मूल्यांकन गर्ने ।
 आफ्नो वृति विकास योजना तर्जुमा गर्नमा कामदारलाई सघाउने ।
 संगठनात्मक विकास कार्यक्रम तयार पारी कार्यन्वयन गर्ने ।
 व्यवस्थापन र कामदारहरू दुवैलाई स्वीकार्य पारिश्रमिक तथा सुविधासम्बन्धी योजना तर्जुमा तथा कार्यान्वयन गर्ने ।
 अनुसन्धान तथा गुनासो समाधान प्रणाली तयार गर्ने ।
 हरेक कामदारहरूको स्वास्थ्य र सुरक्षासम्बन्धी योजना तर्जुमा तथा कार्यान्वयन गर्ने ।
 सुमधुर औद्योगिक सम्बन्ध, संगठनात्मक वातावरण, सामुहिक भावना तथा प्रभावकारी सञ्चार प्रणाली विकसित गर्ने ।
 तथ्यांक तथा सूचनाहरू संकलन, रेकर्ड तथा उपलब्ध गराउने उपयुक्त व्यवस्था मिलाउने इत्यादि ।
यसका अलावा समग्रमा मानव संसाधनको प्राप्ति, विकास, उपयोग र सम्भारका प्रत्येक चरणलाई पनि मानव संसाधन व्यवस्थापनका कार्यका रूपमा लिने गरिन्छ ।

अन्त्यमा,
मानव संसाधन व्यवस्थापनले संगठनको लक्ष्य हासिल गर्नका लागि मानव संसाधनको समुचित प्रबन्ध गर्नेबारे सम्पूर्ण प्रक्रियालाई जनाउँदछ । संगठनको सफलता कर्मचारीको सक्षमतामा भर पर्ने भएकाले व्यवस्थापकले उपयुक्त र प्रभावकारी रूपमा भर्ना, छनोट र सामाजिकीकरणका कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नु आवश्यक रहेको देखिन्छ । राम्रो कार्य वातावरण, वृति विकास, आकर्षण सुविधा, तलब, ज्याला सुविधा, मानसम्मानले कर्मचारीको उचित सम्भार गर्न सकिन्छ र मानव संसाधन व्यवस्थापनलाई प्रभावकारी बनाउन सकिन्छ ।

सन्दर्भ सामग्रीहरू
– मानव संसाधन व्यवस्थापन, डा. विहारी विनोद पोखरेल, प्रकाश श्रेष्ठ र रमेश दत्त जोशी
– नेपालमा आधारभूत मानव संसाधन व्यवस्थापन, डा. गोविन्द प्रसाद कुसुम, दुर्गेश कुमार श्रेष्ठ, लक्ष्मणराज कँडेल, विष्णु भण्डारी, दीपकचन्द्र घिमिरे, दीपकप्रसाद काफ्ले, सन्तोष गौतम
– मानव संसाधन व्यवस्थापन, हृदयवीर सिंह
– विभिन्न अनलाइन मिडिया तथा छापा माध्यममा प्रकाशित लेख रचनाहरू ।

(हामीले सुरु गरेको यो श्रृंखला तपाईंलाई कस्तो लाग्यो ? आफ्नो प्रतिक्रिया लेख्नुहोला । अनि तपाईंसँग पनि लोक सेवा परीक्षासँग सम्बन्धित कुनै जिज्ञासा, अन्याेलता छन् कि ? यदि छन् भने हाम्रो इमेल ठेगाना [email protected] मा त्यसबारे लेखी पठाउनुहोला । प्राप्त उपयुक्त जिज्ञासा अनुभवी प्रशासक र पूर्वप्रशासकसमक्ष राखेर उहाँहरूले पहिल्याएकाे समाधान यहाँहरूसमक्ष पस्किने छौं ।)

लोक सेवासँग सम्बन्धित यसअघि नेपालवाचमा प्रकाशित सामग्री पढ्न यहाँ क्लिक गर्नुहोस्